Dziedziczenie wiąże się z możliwością nabycia po innej osobie określonych praw i rzeczy o charakterze majątkowym. W rzeczywistości w skład masy spadkowej może wchodzić wiele różnych elementów. W artykule przeanalizujemy, czy możliwe jest dziedziczenie prawa pierwokupu!
Czym jest prawo pierwokupu?
Prawo pierwokupu jest roszczeniem o charakterze cywilnym, które w ścisły sposób wiąże się z umową sprzedaży. W skrócie polega ono na zagwarantowaniu pierwszeństwa zakupu oznaczonej osobie (fizycznej lub prawnej) określonej rzeczy (ruchomej lub nieruchomości). Prawo pierwokupu możemy przyrównać do szczególnego rodzaju rezerwacji oznaczonego przedmiotu.
Zgodnie z treścią art. 596–599 Kodeksu cywilnego, jeżeli ustawa lub czynność prawna zastrzega dla jednej ze stron pierwszeństwo kupna oznaczonej rzeczy na wypadek, gdyby druga strona sprzedała rzecz osobie trzeciej (prawo pierwokupu), stosuje się w braku przepisów szczególnych odpowiednie przepisy Kodeksu cywilnego. Rzecz, której dotyczy prawo pierwokupu, może być sprzedana osobie trzeciej tylko pod warunkiem, że uprawniony do pierwokupu swego prawa nie wykona. Prawo pierwokupu wykonywa się przez oświadczenie złożone zobowiązanemu. Jeżeli zawarcie umowy sprzedaży rzeczy, której dotyczy prawo pierwokupu, wymaga zachowania szczególnej formy, oświadczenie o wykonaniu prawa pierwokupu powinno być złożone w tej samej formie.
Zobowiązany z tytułu prawa pierwokupu powinien niezwłocznie zawiadomić uprawnionego o treści umowy sprzedaży zawartej z osobą trzecią. Prawo pierwokupu co do nieruchomości można wykonać w ciągu miesiąca, a co do innych rzeczy – w ciągu tygodnia od otrzymania zawiadomienia o sprzedaży, chyba że zostały zastrzeżone inne terminy.
Jeżeli zobowiązany z tytułu prawa pierwokupu sprzedał rzecz osobie trzeciej bezwarunkowo albo jeżeli nie zawiadomił uprawnionego o sprzedaży lub podał mu do wiadomości istotne postanowienia umowy sprzedaży niezgodnie z rzeczywistością, ponosi on odpowiedzialność za wynikłą stąd szkodę. Jednakże, jeżeli prawo pierwokupu przysługuje z mocy ustawy Skarbowi Państwa lub jednostce samorządu terytorialnego, współwłaścicielowi albo dzierżawcy, sprzedaż dokonana bezwarunkowo jest nieważna.
Podstawowym celem instytucji prawa pierwszeństwa jest eliminacja z kręgu nabywców innych podmiotów zainteresowanych nabyciem tej samej rzeczy. Tymczasem prawo pierwokupu polega na przyznaniu w drodze umowy lub na podstawie ustawy określonemu podmiotowi uprawnienia do pierwszeństwa nabycia rzeczy, gdy jej właściciel rzecz tę sprzedaje. Istotą pierwokupu jest ograniczenie właściciela rzeczy co do swobody rozporządzenia przedmiotem sprzedaży w zakresie decyzji o podmiocie, który stanie się nabywcą rzeczy.
Pierwokup a polskie prawo spadkowe
Przedmiotem masy spadkowej mogą być nie tylko rzeczy, lecz także prawa. Pamiętajmy jednak, że muszą one mieć charakter majątkowy (muszą przedstawiać pewną wartość) oraz nie mogą być ściśle związane z osobą zmarłego. Przykładem prawa, które nie może być odziedziczone, jest chociażby służebność osobista przysługująca spadkodawcy – wygasa ona wraz z chwilą śmierci uprawnionego.
Dziedziczenie prawa pierwokupu dotyczy zarówno uprawnień, jak i stanu związania zobowiązanego, wynikającego z zastrzeżenia prawa pierwokupu. Innymi słowy, jeśli dojdzie do dziedziczenia omawianego prawa, spadkobierca nabędzie go w całości, tak jak gdyby był jego dotychczasowym właścicielem.
Dziedziczenie prawa pierwokupu w innych krajach
Prawo pierwokupu nie jest domeną polskiego ustawodawstwa – w praktyce możemy się z nim spotkać także na gruncie innych systemów prawnych. Niestety nie zawsze będzie to oznaczało możliwość jego dziedziczenia. Taka sytuacja będzie widoczna chociażby na gruncie prawa niemieckiego, o czym orzekał także i polski Sąd Najwyższy.
Zgodnie z postanowieniem SN z 21 grudnia 2005 roku (sygn. akt IV CK 357/05) skoro z ustaleń poczynionych w sprawie nie wynika, że wpisane do księgi wieczystej prawo pierwokupu ustanowiono na rzecz osoby uprawnionej na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego niemieckiego (art. 514) na spadkobierców i że prawo to zostało ustanowione na czas określony – bez względu na to, czy było to prawo obligacyjne, czy prawo rzeczowe – wygasło ono z chwilą śmierci uprawnionego. Według prawa niemieckiego prawo pierwokupu jest prawem obligacyjnym (§ 504–514 kc niem.). Pierwokup ustanowiony na nieruchomości może też być prawem rzeczowym – ograniczoną służebnością osobistą (§ 1094–1104 kc niem.). Według § 514 kc niem., mającego wprost zastosowanie do prawa pierwokupu jako prawa obligacyjnego, prawo to jest niezbywalne i nie przechodzi na spadkobierców uprawnionego, o ile inaczej nie postanowiono; jeżeli prawo zostało ustanowione na czas określony, poczytuje się w razie wątpliwości, że podlega ono dziedziczeniu. Stosownie do § 1098 kc niem. wymieniony ostatnio przepis znajduje zastosowanie także do prawa pierwokupu będącego ograniczoną służebnością osobistą. Zatem skoro z ustaleń poczynionych w sprawie nie wynika, że zostało postanowione, iż prawo pierwokupu ustanowione na rzecz Jana Z. przechodzi na jego spadkobierców i że prawo to zostało ustanowione na czas określony – bez względu na to, czy było to prawo obligacyjne, czy prawo rzeczowe, czego w sprawie nie ustalono – wygasło ono z chwilą śmierci uprawnionego.
O możliwości dziedziczenia prawa pierwokupu przesądza więc nie tyle jego charakter, ile to, z jakiego systemu prawnego ono pochodzi i pod jakie regulacje dokładnie podlega. Stosowanie prawa pierwokupu może odbywać się względem różnych przedmiotów i praw, także tych położonych i wykonywanych na terenie Polski. Jeśli jednak prawo to jest regulowane obcymi przepisami, należy sprawdzić, czy podlega dziedziczeniu. Wpisanie danego prawa do księgi wieczystej nieruchomości nie jest gwarancją możliwości nabycia go w spadku, o czym należy pamiętać w każdej sytuacji. Oczywiście, jeśli prawo to zostało ustanowione w drodze umowy podlegającej polskim przepisom lub w drodze odpowiednich przepisów polskich ustaw (tzw. ustawowe prawo pierwokupu), będzie ono podlegało dziedziczeniu tak, jak każdy inny przedmiot majątkowy należący do zmarłego.
Podsumowując, prawo pierwokupu może być dziedziczone zarówno na podstawie przepisów ustawy, jak i na mocy pozostawionego testamentu. Nie ma ono bowiem w Polsce charakteru osobistego, tj. ściśle związanego z osobą uprawnioną do jego wykorzystywania. Z drugiej jednak strony, jeśli prawo pierwokupu powstało na podstawie przepisów innego kraju (np. na podstawie prawa niemieckiego), może być uznawane za niepodlegające dziedziczeniu. Podobna sytuacja będzie miała miejsce, gdy prawo to będzie podlegało obcej regulacji zakazującej przekazywania go w drodze spadku. O tym, czy prawo pierwokupu może być dziedziczone, decyduje zatem przynależność do określonego systemu prawnego, nie zaś sama wola spadkodawcy.
